พระมาลัยเป็นพระอรหันต์จากลังกา เป็นพระที่ได้บรรลุอิทธิวิธี คือสามารถแสดงฤทธิ์ได้ ด้วยอานิสงส์จากการถวายทานและปฏิบัติฌานสมาบัติ พระมาลัยได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้มีฤทธิ์รองลงมาจากพระมหาโมคคัลลานะ ซึ่งได้รับยกย่องในเอตทัคคะในด้านผู้มีฤทธิ์มาก เรื่องพระมาลัยเป็นตำนานเล่าขานในประเทศที่นับถือพุทธศาสนาแบบเถรวาททั่วเอเชียตะวันออกเฉียงใต้โดยเฉพาะอย่างยิ่งในประเทศไทยและในประเทศลาว ในเรื่องเล่าว่าพระมาลัยได้ลงไปในนรกและได้ไปสอนธรรมโปรดชาวนรก ท่านได้ไปรู้ไปเห็นว่าสัตว์นรกถูกลงโทษตามผลกรรมตามนรกขุมต่างๆอย่างไร
คาถาหัวใจ หรือ หัวใจพระคาถา เป็นบทย่อของพระคาถาซึ่งถอดออกมาเป็นคำสั้น ๆ เพื่อให้จดจำได้รวดเร็วแต่ยังคงความหมายและความศักดิ์สิทธิ์ไว้เช่นเดิม คาถาหัวใจที่ปรากฏในสมุดไทย อาทิ หัวใจพระมหาชนก หัวใจพระเพชร หัวใจพระสุวรรณสาม หัวใจตรีนิสิงเห หัวใจพระเตมีย์ หัวใจงู หัวใจคน เป็นต้น นอกจากคาถาที่กล่าวถึงไปแล้วนั้น ยังมีคาถาหัวใจที่กล่าวถึงนอกเหนือจากคาถาหัวใจ 108 อีกด้วย เช่น หัวใจนภา หัวใจมงคล เป็นต้น การตั้งพิธีตีแถลงหรือแสลงก็ได้ ผู้ปริวรรตเข้าใจว่าเป็นพิธีที่ตั้งขึ้นเพื่อปัดพิษร้าย คุณไสยต่างๆ ให้ออกจากจากร่างกายของคน และโองการมหาเถรตำแย
วรรณคดีเรื่องนี้มีชื่อเรียกหลายชื่อ เช่น เตภูมิกถา ไตรภูมิกถา ไตรภูมิวินิจฉยกถา ไตรภูมิโลกวินิจฉัย ไตรโลกวินิจฉยกถา และไตรภูมิฉบับหลวง เป็นต้น ปัจจุบันในวงการวรรณคดีเรียกว่า ไตรภูมิโลกวินิจฉยกถา เพื่อให้ต่างจากไตรภูมิกถาฉบับพญาลิไท ช่วงเวลาที่มีการแต่งไตรภูมิโลกวินิจฉยกถาขึ้นนั้นยังไม่พบไตรภูมิกถาฉบับพญาลิไท ทั้งสองฉบับมีเนื้อความคล้ายกัน แต่ไตรภูมิโลกวินิจฉยกถามีความละเอียดมากกว่า ไตรภูมิโลกวินิจฉยกถามุ่งจะอธิบายพระพุทธคุณในส่วนที่ได้ชื่อว่า “โลกวิทู” ซึ่งหมายถึงการรู้โลกของพระพุทธองค์ ได้แก่ สังขารโลก สัตตโลก และโอกาสโลก โดยแสดงละเอียดเฉพาะส่วนที่เรียกว่า โอกาสโลก ซึ่งได้แก่แผ่นดิน จักรวาลเป็นที่อยู่อาศัยของสัตว์โลกทั้งปวง รวมถึงดวงอาทิตย์ดวงจันทร์เนื้อความของไตรภูมิโลกวินิจฉยกถา แบ่งออกเป็น 8 ภาค คือ โอกาสวินาสโลกกถา โอกาสสัณฐาหนโลกกถา นิริยโลกกถา เปตโลกกถา ติรัจฉานโลกกถา มนุสสโลกกถา เทวโลกกถา พรหมโลกกถา สภาพเอกสารชำรุดมากเหลือเพียงเล็กน้อยในส่วนที่เป็นภาพวาดเท่านั้น
กล่าวถึงตำราแรกนา นอกจากนี้ยังมีเรื่องดำเนินพระราม, เทพจร, กามจร, นาคสมพงษ์, กรุงพาลี, ทำนายต่างๆ เช่น ทำนายหนูร้อง ทำนายแมงมุมตีอก ทำนายหนูกัดผ้า ทำนายหนูกัดตัว เป็นต้น
สมุดไทยขาวบันทึดก้วยอักษรไทย ภาษาไทย สภาพเอกสารสมบูรณ์ดี แม้จะมีรอยขาดเล็กน้อย แต่ไม่มีผลต่อการศึกษาเนื้อหาเอกสาร เนื้อหากล่าวถึงตำรายาเกร็ด ซึ่งยาเกร็ดที่ตำรายาที่ชาวบ้านนิยมใช้รักษาโรค บางทีก็เรียกยากลางบ้าน เช่น ยาแก้ไข้ ยาหอมไข้ ยาต้มสันนิบาตเหนือ ยาต้มสันนิบาตแก้อ้าปากมิออก ยาแก้กาฬ ยาหอมสันนิบาต ยาสว่างอารมณ์ ยาหอมใหญ่ ยาสมานปาก ยาต้มแก้ไข้บิด ยาประทุมไสยาสน์ ยาผงสันนิบาต ยาต้มแก้ไข้คลั่ง ยาแปลไข้ เป็นต้น
สมุดไทยฉบับนี้บันทึกด้วยอักษรไทย ภาษาไทย สภาพเอกสารไม่ครบฉบับ หน้าต้นและหน้าปลายหายไป และขาดแหว่งบางส่วน เนื้อหากล่าวถึงตำรายารักษาโรคต่าง ๆ เช่น ยาสว่างอารมณ์น้อย ยาสว่างอารมณ์ใหญ่ ยาลมบ้าหมู ยาลมกล่อน ยาแก้กาฬ เป็นต้น
สมุดไทยขาว บันทึกด้วยอักษรไทย ภาษาไทย สภาพเอกสารไม่ครบฉบับ หน้าต้นและหน้าปลายขาดหายไปบางส่วน เนื้อหากล่าวถึงตำรายารักษาโรคต่าง ๆ เช่น ยาประสะน้อย ยาประสะขาวใหญ่ ยาโลหิตพินาศ ยาขับน้ำคาวปลาชื่อสังขวิชัย ยาต้มแก้ริดสีดวงจมูก ยาสูบแก้ริดสีดวงจมูก ยาต้มแก้ริดสีดวงพลวก ยาต้มแก้มะเร็งคุด ยาแก้โรคสำหรับบุรษ ยาเขียวมหากาฬ ยาอาคเนย์สัญ ยาแดง ยาแก่อุปทม ยาแก้ซาง ยาแก้ไข้เพื่อเสลด ยาเหลืองพรหมมาศ ยาแก้กาฬสิงคลี ยาแก้สะอีก ยาแก้ไข้กล่อน เป็นต้น
ตำรายาสูตรต่างๆ เช่น ยาแก้สันนิบาต ไข้ลากสาด ไข้ฝีดาษ เป็นต้น ในหน้าปลายกล่าวถึงคัมภีร์อาไภยสาลี
คัมภีร์มรญาณสูตร เกี่ยวกับบอกวิธีสังเกตนิมิตของผู้ใกล้ตาย ซึ่งอยู่ในคัมภีร์ฉันทศาสตร์
